Met dit onderzoeksverslag sluit ik mijn studie Theorie der Muziek aan het conservatorium af. Deze Masterstudie vormde een uitbreiding en intensivering van mijn bachelorscriptie. Dit schrijven handelde over tonaliteit in de koorwerken Friede auf Erden (opus 13, Arnold Schönberg) en Entflieht auf leichten Kähnen (opus 2, Webern).
Mijn uitgangspunt was dat ik me zowel in de theorie rondom Schönberg als de muziek van Schönberg wilde verdiepen. Ik wilde onderzoeken of analyse van zijn werk ons kan helpen zijn muziek beter te begrijpen en te waarderen. De keuze voor het onderwerp is ingegeven door nieuwsgierigheid naar Schönberg en zijn werk enerzijds: aan den lijve wilde ik ondervinden hoe zijn composities vanuit een Brahms/Wagner-traditie in amper tien jaar tijd zijn geëvolueerd naar een strikt persoonlijke stijl, in de literatuur meestal met vrije atonaliteit aangeduid. Anderzijds is de keuze gegroeid vanuit mijn werkveld als dirigent: binnen dit veld heb ik veel te maken met concertprogramma’s van koorwerken na Brahms (1833-1897) en Wagner (1813-1883). De Duits georiënteerde koormuziek van de tweede helft van de negentiende eeuw tot en met de Eerste Wereldoorlog raakt me als musicus en als mens. Het is dan ook uitermate bevredigend om te proberen te achterhalen hoe een componist als Schönberg te werk is gegaan, op welke wijze hij bij de traditie aansluit en hoe hij vanuit deze traditie zijn eigen lijn trekt. Het verwerven van kennis en inzicht en de praktische toepassing daarvan in mijn werk als docent en dirigent gaan gelijk op.
De centrale onderzoeksvraag is: hoe ontwikkelt zich de muzikale taal bij Schönberg in het eerste decennium van de twintigste eeuw? Hierbij is de studie gewijd aan een specifiek, wat minder belicht genre uit Schönbergs rijke scheppingsperiode: de klavierliederen uit 1899-1909. De keuze voor juist zijn vocale repertoire zal verder worden toegelicht in hoofdstuk 3.
In het verslag wordt vanuit de probleemstelling antwoord gegeven op onderliggende vragen, zoals:
- Wat is tonaliteit? Wat is functionele tonaliteit?
- Wat is atonaliteit? Voor Schönberg was dit een negatieve term. Is dat terecht? Bestaat atonaliteit?
- Ondermijnt Schönberg de tonaliteit? Met andere woorden: verdwijnt deze? ? Of verrijkt Schönberg de tonaliteit?
