SAMENVATTING
In augustus 2023 ben ik begonnen met een nieuwe baan als muziekdocent bij een Muziekschool die mij naar verschillende basisscholen stuurt. Tijdens gesprekken kwam ik erachter dat er weinig tot geen animo is vanuit het docententeam om les te geven op een school voor speciaal (basis) onderwijs, in totaal bijna 20 muziekdocenten. Ik vroeg me af hoe dat kwam. Ook doordat ik hoorde dat een so school binnen een schoolbestuur niet in aanraking kwam met de muziekschool en alle andere reguliere scholen wel, werd mijn nieuwsgierigheid gewekt, maar ook mijn verbazing.
Muziekonderwijs speelt een belangrijke rol in de ontwikkeling van kinderen, vooral in het speciaal onderwijs. Er is echter een tekort aan muziekdocenten in dit veld, voornamelijk door angst en onwetendheid. Dit benadrukt de noodzaak voor voorlichting en training om muziekdocenten beter voor te bereiden en te ondersteunen.
Muziek stimuleert hersennetwerken en verbetert executieve functies zoals probleemoplossend vermogen en flexibel denken, wat leidt tot betere prestaties in taal en rekenen. Daarnaast bevordert muziek sociaal-emotionele vaardigheden, motorische coördinatie en zelfvertrouwen. Voor kinderen in het speciaal onderwijs biedt muziek een inclusieve leeromgeving en helpt het hen belangrijke cognitieve en emotionele vaardigheden te ontwikkelen, wat hun algehele ontwikkeling en welzijn bevordert.
Hoewel er al initiatieven zijn om muziekonderwijs in het speciaal onderwijs te bevorderen, is er een duidelijke behoefte aan meer gerichte voorlichting en training. Veel muziekdocentopleidingen besteden beperkte aandacht aan het speciaal onderwijs, wat bijdraagt aan de lage interesse onder muziekdocenten om in dit veld te werken. De opleiding Orthopedagogische Muziekbeoefenaar (OMB) aan het Conservatorium Maastricht vormt hierop een uitzondering, omdat deze opleiding specifiek gericht is op kinderen met speciale ondersteuningsbehoeften.
Zoals Gert Biesta in "Door kunst onderwezen willen worden" (2017) benadrukt, speelt kunstonderwijs een belangrijke rol in de ontwikkeling van leerlingen, ook voor kinderen met speciale ondersteuningsbehoeften. Het verbeteren van de samenwerking tussen scholen voor speciaal onderwijs en muziekdocenten is essentieel om deze doelen te bereiken.
Mijn onderzoek richt zich op het ondersteunen van muziekdocenten die willen werken in het speciaal (basis) onderwijs maar daar nog twijfels of onzekerheden over hebben. Het doel is om deze docenten praktische handvatten te bieden voor specifieke situaties die zich tijdens de muziekles kunnen voordoen. Daarnaast wil ik een naslagwerk ontwikkelen zodat de deelnemers dit kunnen raadplegen en verbanden kunnen leggen met hun eigen handelen in de les.
P2 URGENTIE EN RELEVANTIE, HOOFDVRAAG, DOEL ONDERZOEK
LEESWIJZER
De aanleiding om tot het onderwerp van het onderzoek te komen wordt beschreven. Hiermee wordt de urgentie en relevantie van het onderzoek in kaart gebracht.
Vervolgens zijn de hoofdvraag en de deelvragen geformuleerd. Op deze pagina heb ik deelvraag 1, 2 en 3 onderzocht. Tot slot beschrijf ik het doel van dit onderzoek Dit samen vormt een netwerkanalyse. Van hieruit ga de volgende stappen zetten in het onderzoek.
DEELVRAAG 1 belang muziek
AANLEIDING DE START, URGENTIE EN RELEVANTIE
Mijn beroep
Sinds de start van het huidige schooljaar (2023-2024) ben ik als muziekdocent werkzaam bij de muziekschool Art4u in Veldhoven.
De muziekschool verzorgt naast cursussen voor amateurs buiten schooltijden ook een onderwijsprogramma. Dit houdt in dat vanuit Art4U een docententeam heeft die lesgeeft op basisscholen in een behoorlijk grote regio. Met andere woorden; deze muziekdocenten gaan naar de basisscholen en daar verzorgen ze als gastdocent de muziekles. De missie van Art4u is heel simpel en kraakhelder: zoveel mogelijk leerlingen in de regio (Veldhoven, Eersel, Bergeijk) krijgen muziekles. Een mooi streven.
Ik ben daar bij de start van het schooljaar 2023-2024 gaan werken, nadat ik 13 jaar als vakdocent muziek heb gewerkt op De Berkenschutse, een school voor speciaal onderwijs (s.o.). Op deze school heb ik zowel op het s.o. als het v.s.o. gewerkt, wat staat voor Voortgezet Speciaal Onderwijs.
Vanuit Art4u ben ik toegewezen aan 2 andere s.o. scholen en en ook nog 2 s.b.o. scholen. Dit wil zeggen Speciaal Basis Onderwijs. De uitleg over deze scholen en de leerlingen die hierop zitten komt later aan bod op pagina 2.
Ik heb met veel plezier op De Berkenschutse gewerkt, en ook nu vanuit Art4U bij de s.(b.)o. scholen waar ik lesgeef. Het kind met speciale ondersteuningsbehoeftes heeft mijn hart gestolen. Niet dat het allemaal even gemakkelijk is, of dat ik altijd een perfecte les kan afleveren. De liefde zit hem meer in het kunnen bieden van mogelijkheden en dat de leerlingen misschien wel een talent bij zichzelf kunnen ontdekken of plezier beleven aan het vak.
Gastdocent op een school
Bij Art4U zijn ongeveer 20 mensen werkzaam in het onderwijsdeel van de organisatie. Hetzij als ZZP-er of in loondienst. Deze docenten hebben een overeenkomst: ze zijn muzikaal en hebben een muziekopleiding doorlopen. Maar niet iedere docent heeft een onderwijsbevoegdheid. Dat hoeft ook niet want als kunstenaar mag je voor de klas komen te staan, de groepsleerkracht heeft de verantwoordelijkheid (bron: LKCA, de kunstvakdocent in de klas).
Bij het sollicitatiegesprek werd ik met open armen ontvangen. Want ik kon op 2 s.o. scholen gaan werken en 2 s.(b.)o. scholen, want ik had daar een opleiding voor en had ervaring in het werken in dit type onderwijs. Ook kreeg ik snel in de gaten dat niemand anders van het docententeam daar wilde en kon gaan werken. Dit verbaasde me. Vorig jaar werkte wel een collega op één van de s.o. scholen, maar hij ging weg bij Art4U. Hoe komt dat toch dat er weinig interesse is voor deze doelgroep? Is dit door te weinig kennis over de doelgroep? Of door het imago van speciaal onderwijs?
Vergeten?
In hetzelfde gesprek bleek ook dat de lessen al breed waren uitgerold binnen het schoolbestuur in de regio Eersel. Alle scholen van dit bestuur kregen muziekles via Art4U. Totdat er tijdens een bijeenkomst van dat bestuur bleek dat één school niet was meegenomen in dit aanbod. De Groote Aard in Eersel (waar ik momenteel ook de muzieklessen verzorg) is helemaal buiten beeld gebleven wanneer de andere scholen van datzelfde schoolbestuur (ongeveer 10) wel de kans kregen. Hoe is dit mogelijk? In het gesprek met de adjunct-directeur Nicole Zewald vroeg ik me af hoe voorheen muziekles werd aangeboden. Nicole gaf aan dat dat leerkrachtafhankelijk was. Dus het was voor een kind op deze s.o. afwachten of de groepsleerkracht iets van muziek in de les zou doen en op welke manier.
Kansengelijkheid
In september 2023 verscheen het rapport van LKCA hogeschool Amsterdam (HKA): “Kunst en Cultuur voor jou en mij? Belemmeringen en kansen in het cultuureducatief systeem van leerlingen in het speciaal onderwijs”.
De eerste zin van de inleiding is als volgt: ‘De kansen voor kinderen en jongeren om ‘aan kunst en cultuur te doen’ en hun culturele vermogens te ontwikkelen zijn nog altijd ongelijk verdeeld in Nederland (Notten, 2022). Daar waar het ene kind vanzelfsprekend omringd is door kunst en cultuur, blijft een ander er verstoken van’.
Belemmeringen op schoolniveau kunnen het volgende zijn: cultuureducatie is nog niet geïntegreerd in de onderwijsvisie, mogelijk doordat noodzaak niet wordt gezien voor in het curriculum, en het daardoor geen prioriteit heeft. Op leerkrachtniveau wordt er “handelingsverlegenheid” geconstateerd. Ook onderschatten soms leerkrachten het niveau van de leerlingen en zijn ze bij een les gegeven door een kunstdocent verrast van het resultaat.
Dit beeld werd al eerder geschetst in het rapport: "Leraren over het bevoegdheidsstelsel" (Jansma, 2020). Hier is te lezen dat 83% van de leerkrachten zeggen dat voor de kunstzinnige vorming een vakdocent is gewenst. Dit geldt voor het regulier onderwijs.
Tekort aan muziekdocent in het speciaal (basis) onderwijs
Maar er is ook een tekort aan muziekdocenten in het speciaal onderwijs. In een gesprek met Melissa Bremmer, verbonden aan het lectoraat Kunsteducatie van de Hogeschool voor de Kunsten in Amsterdam, gaf ze aan dat ze het beeld herkent en dat angst een belangrijke oorzaak is voor het tekort aan muziekdocenten in het speciaal onderwijs. In een ander gesprek met Luydgarde van Rijnen, intermediar bij de Nieuwe Veste in Breda, gaf ze aan dat zij dacht dat onwetendheid over de doelgroep een rol zou kunnen spelen. Dat het muzikale niveau laag is en dat muziekdocenten daar geen interesse in hebben.
Op de site van VLS (vereniging voor en door muziekdocenten) staat dat
muziekdocenten vaak niet de specifieke training en ondersteuning krijgen om effectief les te geven in het speciaal (basis) onderwijs. Het gebrek aan kennis kan ontmoedigend werken.
Uit het rapport "Behoeftepeiling Muziekonderwijs in het Speciaal Onderwijs" wat is gedaan in opdracht van Méér Muziek in de Klas (2023), blijkt dat er een aanzienlijke behoefte is aan vakdocenten muziek in het speciaal onderwijs. Belangrijke bevindingen zijn:
- Tekort aan muziekvakdocenten: Minder dan de helft van de scholen heeft een muziekvakleerkracht, met een groot tekort binnen cluster 4-scholen.
- Vraag naar vakleerkrachten: Scholen hebben dringend behoefte aan meer gespecialiseerde muziekdocenten om kwalitatief muziekonderwijs te bieden en groepsleerkrachten te ondersteunen.
- Behoefte aan deskundigheid en faciliteiten: Er is een gebrek aan tijd, ruimte, materialen en financiële middelen. Daarnaast is er behoefte aan passende methoden en deskundigheid bij leerkrachten.
- Meerwaarde van muziekonderwijs: Ruim driekwart van de scholen ziet de meerwaarde van muziekonderwijs voor taalontwikkeling, sociaal-emotionele ontwikkeling, en motorische vaardigheden.
Deze bevindingen onderstrepen de noodzaak voor gerichte voorlichting en training om muziekdocenten beter voor te bereiden op de uitdagingen en mogelijkheden binnen het speciaal onderwijs.
Voorlichting en training
Als angst en onwetendheid over de doelgroep de oorzaak is waarom er minder muziekdocenten in het speciaal (basis) onderwijs werken, dan betekent dit dat er meer voorlichting moet komen en training. Mijn leidinggevende Patrick Geboers denkt zeker dat er behoefte is aan een dergelijke training binnen het docententeam, waar ik zelf dus ook bij hoor.
Er is een dringende noodzaak om meer muziekdocenten op te leiden en te ondersteunen in het speciaal onderwijs. Door gerichte voorlichting, training en het delen van positieve ervaringen kan dit ervoor zorgen dat meer muziekdocenten de stap durven zetten naar dit werkveld. Dit zal niet alleen bijdragen aan de professionele ontwikkeling van de docenten, maar vooral aan de muzikale en persoonlijke groei van de leerlingen in het speciaal onderwijs.
Dit alles onderstreept de urgentie en relevantie van dit onderwerp.
Conclusie
Het werk bij Art4u en mijn eerdere ervaring op De Berkenschutse benadrukken de belangrijke rol van de vakdocent muziek, vooral in het speciaal onderwijs. Er is een duidelijk tekort aan muziekdocenten in het speciaal onderwijs, voornamelijk door angst en onwetendheid.
Dit benadrukt de noodzaak voor gerichte voorlichting en training om muziekdocenten beter voor te bereiden en te ondersteunen.
HOOFDVRAAG EN DEELVRAGEN
Op dit moment werd een zaadje geplant voor mijn onderzoek. De volgende vragen kwamen naar boven:
Wat hebben muziekdocenten nodig om wel te willen gaan werken op het s.(b.)o.? En, wat zou ik te bieden hebben aan muziekcollega’s met mijn opleiding en ervaring?
Ik wil de muziekdocenten gaan ondersteunen, en dan op een manier die betekenisvol is. Een cursus waar vooral veel verteld wordt en naar geluisterd moet worden heeft vaak niet zoveel effect op het eigen handelen. Bovendien als ik kijk naar vakgenoten en collega’s, dan zie ik dat veel van hun werken als ZZP-er, en er naast het werken in het onderwijs vaak ook andere werkzaamheden en/of een druk gezinsleven hebben. Daarom vind ik de term betekenisvol belangrijk.
Vanuit dit uitgangspunt is de hoofdvraag ontstaan:
Hoe kan ik een betekenisvolle ondersteuning ontwikkelen voor muziekdocenten die gaan lesgeven in het Speciaal (Basis) Onderwijs?
Voordat ik de hoofdvraag kan onderzoeken, zal ik eerst de volgende deelvragen behandelen:
Deelvraag 1:”Waarom is muziekonderwijs belangrijk?”
Deelvraag 2: “Welke aandacht wordt er op muziekopleidingen besteed aan speciaal onderwijs?”
Deelvraag 3: “Wat is het huidige aanbod van trainingen/cursussen voor muziekdocenten om het in speciaal (basis) onderwijs te kunnen gaan lesgeven?”
Deelvraag 4: “Wat is belangrijk voor de muziekdocent om te weten over het kind in het speciaal (basis) onderwijs?”
Deelvraag 6: “Wat kan ik aanbieden vanuit mijn ervaring en kennis als muziekdocent in het speciaal onderwijs?”
Deelvraag 7: “In welke relatie staan de handvatten tot de bronnen?".
Deelvraag 8: "Op welke manier is een ondersteuning betekenisvol en op welke manier kun je leren?”
DEELVRAAG 1: ”Waarom is muziekonderwijs belangrijk?”
Muziek maken met anderen is voor mij een vanzelfsprekendheid. Dit doe ik al heel mijn leven. Werken als muziekdocent is voor mij ook iets wat vanzelfsprekend is. Het is mijn beroep. Hier heb ik voor gekozen en hier heb ik me in de loop der jaren in verdiept. Door te studeren en door te werken aan mijn eigen ontwikkeling blijf ik in beweging. Ik hoef voor mezelf niet te bewijzen dat muziekonderwijs belangrijk is.
Als ik op de scholen kom waar ik muziekles geef, is bijna altijd iedereen enthousiast, met de kinderen voorop.
Toch is het muziekonderwijs op scholen geen vanzelfsprekendheid. Gelukkig is er de laatste jaren veel aandacht voor meer muziekles op scholen. Stichting Méér Muziek in de Klas zet zich daarvoor in, met Koningin Máxima als beschermvrouwe.
Waarom is muziek belangrijk, wat is de meerwaarde en vooral de kracht van muziek?
Een snelle zoekopdracht op internet geeft meteen een aantal resultaten die de voordelen van muziekonderwijs benadrukken: goed voor de sociaal/emotionele ontwikkeling van kinderen. Een andere veel voorkomende resultaat is: muziek is goed voor de ontwikkeling van een bredere taalontwikkeling bij het kind. Een derde die veel voorkomt is: muziek zorgt voor een betere samenwerking en communicatie tussen kinderen, wat weer zorgt voor meer kansen bij de latere ontwikkeling van een kind als het gaat om vaardigheden op het werk bijvoorbeeld.
Erik Scherder, hoogleraar Klinische Neuropsychologie, benadrukt het enorme belang van muziek voor de ontwikkeling van het kinderbrein. Hij stelt dat actief bezig zijn met muziek, zoals zingen of een instrument bespelen, de hersennetwerken stimuleert en nieuwe verbindingen bevordert. Dit leidt tot een complexer brein en versterkt vaardigheden zoals planning, werkgeheugen, en controle van gedrag
Scherder wijst erop dat muziek luisteren en maken bijdraagt aan de cognitieve reserve van kinderen. Dit houdt in dat muziek bijdraagt aan de ontwikkeling van hersenstructuren die essentieel zijn voor verschillende cognitieve functies. Hierdoor verbeteren niet alleen de muzikale vaardigheden, maar ook prestaties in taal en rekenen.
Daarnaast legt Scherder uit dat muziek een positief effect heeft op ons emotionele welzijn. Muziek activeert het beloningssysteem in de hersenen, wat zorgt voor een verhoogde aanmaak van dopamine, een stof die ons een goed gevoel geeft. Dit verklaart waarom muziek ons kan laten ontspannen, ons humeur kan verbeteren, en zelfs een pijnstillend effect kan hebben
Kortom, Scherder pleit voor meer muziekonderwijs in scholen vanwege de unieke en veelzijdige voordelen die muziek biedt voor zowel de cognitieve als emotionele ontwikkeling van kinderen.
Deze bevindingen van Scherder wordt ook door Mark Mieras, een wetenschapsjournalist gespecialiseerd in hersenontwikkeling, beschreven. Hij heeft uitgebreid onderzoek gedaan naar de voordelen van muziekonderwijs. Hij benadrukt dat muziekonderwijs niet alleen plezierig is, maar ook cruciaal voor de cognitieve, sociale en emotionele ontwikkeling van kinderen.
Daarnaast benoemt Mark Mieras ook dat muziekonderwijs kan bijdragen aan Gelijke Kansen: kunst- en muziekonderwijs speelt een belangrijke rol in het creëren van gelijke kansen voor kinderen, vooral voor degenen uit gezinnen met een lage sociaaleconomische status. Muziekonderwijs helpt bij de ontwikkeling van sleutelvaardigheden zoals creatief zelfvertrouwen en zelfregulatie, wat kan bijdragen aan een betere maatschappelijke ontwikkeling en het verkleinen van sociaaleconomische verschillen.
Henkjan Honing, hoogleraar muziekcognitie aan de Universiteit van Amsterdam, stelt dat muzikaliteit een eigenschap is die ieder mens bezit. Het gaat niet alleen om het vermogen om muziek te maken, maar ook om het herkennen en waarderen ervan, vergelijkbaar met taalvaardigheid.
Muziek heeft een diepgaande invloed op het brein. MRI-scans laten zien dat het luisteren naar muziek verschillende delen van de hersenen activeert, waaronder de motorische gebieden die beweging aansturen. Muziek helpt bij stemmingsregulatie, waardoor mensen specifieke muziek kiezen om hun stemming te verbeteren, bijvoorbeeld een stevige beat om energie te krijgen of een melancholisch nummer om emoties te verwerken.
Honing stelt dat muziek heeft een sterke relatie met ons geheugen. Mensen kunnen muziek herkennen die ze al jaren niet hebben gehoord en zodoende herinneringen ophalen. Dit blijkt ook bij mensen met Alzheimer, die vaak niet meer kunnen praten maar wel nog kunnen spelen als ze achter een piano worden gezet.
Honing geeft aan dat muzikaliteit al aanwezig is bij pasgeborenen. Dat kan zich uiten in verschillen in huilpatronen tussen Franse en Duitse baby’s. Dit toont aan dat muzikaliteit een aangeboren eigenschap is die zich al vroeg ontwikkelt.
Een voorbeeld van een artikel uit Amerika beschrijft de impact van een muziekeducatieprogramma van een muziekschool in Colombia. Het doel van het programma is om muziekonderwijs te bieden aan jongeren in de regio. Wat is vastgesteld is het volgende:
Vermindering van Conflicten: Deelname aan het programma vermindert de kans op betrokkenheid bij conflicten en geweld aanzienlijk.
Verbeterde Levenskwaliteit: Deelnemers ervaren een hogere kwaliteit van leven en verhuizen vaker naar betere woonwijken met betere voorzieningen.
Academische Prestaties: Studenten die deelnemen aan het programma presteren beter op school, behalen hogere cijfers en krijgen vaker studiebeurzen.
Culturele Deelname: Deelnemers nemen actiever deel aan culturele en artistieke activiteiten.
Deze bevindingen tonen aan dat muziekeducatie een krachtige tool is voor sociale verandering en persoonlijke ontwikkeling.
Koppeling muziek en de leerlingen op het s.(b).o.:
Kinderen in het speciaal onderwijs kunnen leerstoornissen hebben, of gedragsproblemen. Ook kunnen kinderen in het speciaal onderwijs zitten die sociaal-emotionele problemen hebben zoals hechtings- of angststoornissen hebben. Bij veel van deze kinderen zijn de executieve functies minder goed ontwikkeld. Op pagina 3 wordt hier meer over uitgelegd.
Volgens de bevindingen van de ontwikkelingspsycholoog Nadine Gaab, gepubliceerd door Harvard, draagt muzikale training significant bij aan de ontwikkeling van executieve functies (EF). Muziek vereist en ontwikkelt vaardigheden zoals probleemoplossend vermogen, doelgerichtheid en flexibel denken.
Verbeterde Cognitieve Vaardigheden: Zowel volwassenen als kinderen muzikanten vertoonden betere cognitieve flexibiliteit dan niet-muzikanten.
Werkgeheugen en Verwerkingssnelheid: Volwassen muzikanten toonden een beter werkgeheugen, terwijl kinderen een snellere verwerkingssnelheid hadden in vergelijking met hun niet-muzikale leeftijdsgenoten.
Hersenscan Resultaten: Kinderen met muzikale training hadden meer activiteit in de frontale hersengebieden, die geassocieerd worden met executieve functies.
Kinderen in het speciaal onderwijs kunnen bijzonder profiteren van muziekonderwijs vanwege de volgende redenen:
Versterking van Executieve Functies: Muzikale training kan helpen bij het ontwikkelen van belangrijke cognitieve vaardigheden zoals aandacht, geheugen, en flexibiliteit, die vaak moeilijkheden vormen voor kinderen in het speciaal onderwijs.
Sociaal-Emotionele Ontwikkeling: Muziek biedt een uitlaatklep voor emotionele expressie en kan helpen bij het verbeteren van sociale interacties. Dit is vooral belangrijk voor kinderen met communicatieve en sociale problemen.
Motorische Vaardigheden: Het bespelen van instrumenten verbetert de fijne motoriek en hand-oog coördinatie, wat gunstig kan zijn voor kinderen met fysieke beperkingen.
Zelfvertrouwen en Zelfwaardering: Succeservaringen in muziek kunnen het zelfvertrouwen van kinderen vergroten en hen een gevoel van trots en prestatie geven, wat bijdraagt aan hun algehele motivatie en schoolbetrokkenheid.
Inclusieve Leeromgeving: Muziek creëert een inclusieve leeromgeving waarin alle kinderen, ongeacht hun beperkingen, kunnen deelnemen en samenwerken, wat bijdraagt aan een gevoel van gemeenschap en verbondenheid.
CONCLUSIE
Muziekonderwijs is essentieel voor de ontwikkeling van kinderen, vooral in het speciaal onderwijs. Het stimuleert hersennetwerken en verbetert executieve functies zoals probleemoplossend vermogen en flexibel denken, wat leidt tot betere prestaties in taal en rekenen.
Daarnaast bevordert muziek sociaal-emotionele vaardigheden, motorische coördinatie, en zelfvertrouwen.
Voor kinderen in het speciaal onderwijs biedt muziek een inclusieve leeromgeving en helpt het hen bij het ontwikkelen van belangrijke cognitieve en emotionele vaardigheden. Hierdoor draagt muziekonderwijs bij aan hun algehele ontwikkeling en welzijn.
DEELVRAAG 2: “Welke aandacht wordt er op muziekopleidingen besteed aan speciaal onderwijs?”.
Muziekdocenten die in het onderwijs willen werken, kunnen worden onderverdeeld in twee groepen: docenten met een onderwijsbevoegdheid en docenten zonder onderwijsbevoegdheid. Hier is een overzicht van de aandacht die verschillende opleidingen hebben voor het speciaal onderwijs:
Muziekdocenten met onderwijsbevoegdheid:
Docent Muziek Opleiding (Conservatorium) - 1e Graad
Focus: Algemene muziekeducatie.
Aandacht voor Speciaal Onderwijs: Beperkt. Studenten kunnen zich tijdens hun afstudeerfase specialiseren in speciaal onderwijs, maar er is weinig specifieke aandacht voor speciaal onderwijs vanuit de opleiding zelf.
Orthopedagogische Muziekbeoefenaar (OMB) - Conservatorium Maastricht
Focus: Muziekeducatie met aandacht voor orthopedagogiek.
Aandacht voor Speciaal Onderwijs: Veel. Deze opleiding richt zich expliciet op het werken met kinderen met speciale ondersteuningsbehoeften.
Theateropleidingen gericht op Educatie (bijvoorbeeld Artisteducator in Theatre bij Artez)
Focus: Theatereducatie met pedagogische elementen.
Aandacht voor Speciaal Onderwijs: Variabel. Het ligt aan de voorkeur van de student zelf om te richten op speciaal onderwijs, maar dit is vaak niet het primaire doel van de opleiding.
Muziekdocenten zonder onderwijsbevoegdheid
Muziektheater
Focus: Uitvoerende kunsten in muziektheater.
Aandacht voor Speciaal Onderwijs: Geen directe aandacht voor speciaal onderwijs of pedagogische training.
Rockacademie (Tilburg)
Focus: Pop- en rockmuziekindustrie.
Aandacht voor Speciaal Onderwijs: Geen. De opleiding richt zich op praktische en uitvoerende aspecten van de muziekindustrie.
Hoofdvak Instrument (Conservatorium)
Focus: Uitvoerend musicus.
Aandacht voor Speciaal Onderwijs: Beperkt tot geen. Deze opleidingen richten zich op het ontwikkelen van muzikale vaardigheden op 1 speicifiek instrument en niet op onderwijs.
MBO Niveau: Rock City Institute (Eindhoven), Herman Brood Academie (Utrecht)
Focus: Pop- en rockmuziekindustrie op mbo-niveau.
Aandacht voor Speciaal Onderwijs: Geen. De opleidingen richten zich op praktische en uitvoerende aspecten van de muziekindustrie.
Muziektherapie
Focus: Therapeutisch gebruik van muziek. HBO
Aandacht voor Speciaal Onderwijs: Indirect. Muziektherapeuten werken soms in onderwijssituaties, maar hun opleiding richt zich op therapeutische in plaats van educatieve doelen.
Omdat er binnen het curriculum minder aandacht en specialisatie in het speciaal onderwijs is kan dit bijdragen aan de lage interesse en animo onder muziekdocenten om in het speciaal onderwijs te werken. Er is behoefte aan meer gerichte voorlichting en training om muziekdocenten beter voor te bereiden op de uitdagingen en mogelijkheden van het speciaal onderwijs
Ik heb ook gesproken met Marc Rutten van de opleiding OMB te Maastricht. Deze opleiding focust zich specifiek op het lesgeven binnen het speciaal onderwijs. Het curriculum omvat ook regulier onderwijs en muziek in instellingen voor bijvoorbeeld ouderen met dementie.
Tijdens het gesprek met Marjoke de Korff was ook een student aangesloten (online) die zich inzet voor Méér Muziek in de Klas. Zij studeert muziektherapie en werkt momenteel op een s.o. school.
Het nadeel is dat een muziektherapeut geen onderwijsbevoegdheid heeft en muziek primair als therapeutisch middel gebruikt, wat verschilt van de onderwijsdoelen. Deze student kan niet zelfstandig voor de klas staan vanwege de verantwoordelijkheden die normaal gesproken bij de groepsleerkracht liggen.
Gert Biesta schrijft in Door kunst onderwezen willen worden (2017) dat kunst binnen het onderwijs het moment biedt om een leerling iets te tonen en hem te leren zich te verhouden tot de volwassen wereld. Ik ben van mening dat dit ook geldt voor kinderen met speciale ondersteuningsbehoeften, die ik in mijn onderzoek "het speciale kind" noem. De setting in het onderwijs draait om het behalen van doelen, waarbij de muziekdocent een cruciale rol speelt. Dit roept de vraag op hoe de samenwerking tussen scholen voor speciaal (basis) onderwijs en muziekdocenten, zowel vakdocenten als gastdocenten, optimaal kan verlopen.
CONCLUSIE
Veel muziekdocentopleidingen besteden beperkte aandacht aan het speciaal onderwijs, wat bijdraagt aan de lage interesse onder muziekdocenten om in dit veld te werken. De opleiding Orthopedagogische Muziekbeoefenaar (OMB) aan het Conservatorium Maastricht specifiek is gericht op kinderen met speciale ondersteuningsbehoeften, veel andere opleidingen deze focus.
Er is een duidelijke behoefte aan gerichte voorlichting en training om muziekdocenten beter voor te bereiden op de uitdagingen en kansen in het speciaal onderwijs. Zoals Gert Biesta in "Door kunst onderwezen willen worden" (2017) benadrukt, speelt kunstonderwijs een cruciale rol in de ontwikkeling van leerlingen, ook voor kinderen met speciale ondersteuningsbehoeften. Het verbeteren van de samenwerking tussen scholen voor speciaal onderwijs en muziekdocenten is belangrijk om deze doelen te bereiken.
DEELVRAAG 2: “Welke aandacht wordt er op muziekopleidingen besteed aan speciaal onderwijs?”
Hoe komt er dat er angst en onwetendheid is over de doelgroep die in het speciaal (basis) onderwijs zitten? Om de urgentie van mijn hoofdvraag te verduidelijken, heb ik onderzocht welke ondersteuning en opleidingsmogelijkheden er momenteel beschikbaar zijn voor muziekdocenten die mogelijk in het s.(b.)o. willen werken, maar daarvoor geen specifieke opleiding hebben gehad.
In mijn zoektocht in het kader van dit onderzoek heb ik verschillende mensen gesproken waaronder Marjoke de Korff van Méér Muziek in de klas. Dit is een landelijke stichting die als doel heeft om zoveel mogelijk kinderen muziekonderwijs aan te bieden. Marjoke reageerde enthousiast op mijn plan om iets te gaan maken waarbij ik muziekdocenten kan ondersteunen. In 2014 is er een rapport opgesteld door de Commissie Gehrels om een handreiking op te stellen voor muziekonderwijs op de basisschool. Het doel is dat in 2020 alle kinderen (p.11) muziekonderwijs aan te bieden. Vervolgens is Méér Muziek in de Klas opgericht om dit voor elkaar te krijgen. Koningin Maxima als beschermvrouwe en grote namen als Erik Scherder zijn erbij betrokken.
Marjoke gaf in het gesprek aan dat 3 jaar geleden (2021) het speciaal onderwijs meer onder de aandacht werd gebracht. Er waren wel gesprekken geweest met schoolbesturen, maar binnen de netwerken was er niet extra aandacht voor het s.( b.)o. Het bleek dat bij doorvragen dat het toch niet voor iedereen toegankelijk is.
Er zijn kennisdelingsbijeenkomsten georganiseerd, vanuit LKCA, Melissa Bremmer (Hogeschool Amsterdam voor de kunsten), en vakspecialisten opleidingen (leerkracht die de PABO heeft gedaan en zich verdiept in muziek).
In een gesprek met Luydgarde Rijnen van De Nieuwe Veste gaf zij aan dat er vanuit hun netwerk sinds een aantal jaar ook meer aandacht is voor kunstlessen in het s.(b.)o. De Nieuwe Veste is intermediair tussen kunstenaars en scholen en proberen koppelingen te maken zodat de kunstenaar les kan geven binnen de scholen en andersom ook, de kinderen en hun ouders weten de weg te vinden naar kunstlessen buiten schooltijd om. De Nieuwe Veste in Breda biedt een cursus aan dat in februari 2024 ging starten voor kunstenaars die in het speciaal onderwijs gaan lesgeven. Dit houdt in dat er een aantal bijeenkomsten zijn, gegeven door kunstvakdocenten en er specialisten worden uitgenodigd zoals een orthopedagoog die werkzaam is op een s.(b.)o. Daarnaast loopt de cursist stage op een school om in ieder geval een paar lessen te gaan leren geven. Dit wordt voor kunstdocenten aangeboden en niet voor muziekdocenten specifiek.
Op de website van Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten (AHK) is te lezen dat er een cursus wordt aangeboden voor Muziekbeleving in het speciaal onderwijs. Dit houdt is dat een muziekdocent deze na- en bijscholingscursus kan bijwonen die bestaat uit 2 zaterdagen en een stage. De inhoud van deze cursus (muziekbeleving) is vooral gericht op een kind met een beperking:
“multimodale pedagogiek in het muziekonderwijs kan worden ingezet om een muzikaal interactieproces tussen de vakleerkracht muziek en het kind met een beperking te stimuleren en reguleren”. In het artikel De Mulitmodale Muziekbubbel (2018) wordt een onderzoek naar mulitmodale muziekpraktijk die tegemoet wil komen aan de vraag van laag functionerende leerlingen beschreven.
Goed dat dit er is. Maar het kind op een s.b.o. dan, die wel degelijk genoeg in huis heeft verstandelijk gezien om op een instrument te leren spelen samen met klasgenoten? Die wel een klein gedeelte muziektheorie kan begrijpen en toepassen in het muzikale spel? Heeft deze leerling deze benadering nodig? Ik denk van niet. Maar wat heeft deze leerling dan wel nodig? Welke handvatten heeft een muziekdocent nodig om aan de ondersteuningsbehoeftes (de gemeenschappelijke) van alle leerlingen in het s.(b.)o.? Het spectrum van de ondersteuningsbehoeftes van leerlingen in het speciaal (basis) onderwijs is heel breed.
Kunstloc Brabant heeft halverwege het schooljaar 23-24 aan 37 scholen voor speciaal basisonderwijs in Brabant een gratis starterskit met muziekinstrumenten geschonken, mogelijk gemaakt door Stichting Méér Muziek in de Klas.
De kits bevatten verschillende instrumenten, waaronder shakers en een ukelele, waarmee docenten en leerlingen direct in de klas aan de slag kunnen. De 2 s.o. scholen waar ik werk (De Goote Aard in Eersel, en de Prins Willem Alexander in Veldhoven) hebben allebei zo'n pakket mogen ontvangen. Feest in de muziekles!
CONCLUSIE
Er worden al verschillende stappen gezet om muziekonderwijs in het speciaal onderwijs te bevorderen. Door verder door te bouwen op bestaande initiatieven en te investeren in gerichte voorlichting en training, kunnen meer kinderen profiteren van vakdocenten muziek in het speciaal (basis) onderwijs.
DOEL VAN HET ONDERZOEK
Ik ga dit onderzoek doen om muziekdocenten te ondersteunen die willen werken in het speciaal (basis) onderwijs maar daar nog twijfels of onzekerheden over hebben. Het doel is om deze docenten handvatten te bieden op didactisch en pedagogisch gebied voor specifieke situaties die zich tijdens de muziekles kunnen voordoen. Hierbij ga ik ervan uit dat de muziekdocenten muzikaal voldoende onderlegd zijn en genoeg muzikale kennis hebben. De handvatten zullen zich richten op praktische handelingsniveaus in de klas, zonder nieuwe methodieken of didactische inzichten te introduceren. Daarnaast wil ik een naslagwerk ontwikkelen zodat de deelnemers dit kunnen raadplegen en verbanden kunnen leggen met hun eigen handelen in de les.
Het hoofddoel van mijn onderzoek is om muziekdocenten te ondersteunen. Het onderliggende doel is dat meer kinderen in het speciaal (basis) onderwijs muziekles krijgen. Hiervoor is meer kennis over de kinderen in het speciaal onderwijs en bewustwording nodig. Zoals Melissa Bremmer in een gesprek aangaf, bestaat er angst onder kunstdocenten om in deze vorm van onderwijs les te geven, wat voor een deel voortkomt uit onwetendheid. Er is een duwtje in de rug nodig om muziekdocenten te motiveren deze stap te zetten.
Het uiteindelijke doel is dat ieder kind goed muziekonderwijs krijgt. Dat de kansen voor ieder kind hetzelfde zijn.
In de literatuurstudie "Hoopvol Onderwijs" geschreven door Mark Mieras (2024) staat beschreven dat culturele en creatieve activiteiten kinderen helpt om allerlei basisvaardigheden te ontwikkelen. Bij kinderen met een achterstand (zoals bij leerlingen in het speciaal (basis) onderwijs) is opvallend genoeg het grootste effect te zien. Kunstonderwijs helpt om zelfsturende vaardigheden te ontwikkelen (Executieve Functies). Muziekonderwijs kan hier een goede stimulans voor zijn. Kinderen die in het s.(b.)o. op school zitten hebben vaak achterstanden in de executieve functies.
In dit rapport staan nog meer relevante voorbeelden waarom muziek en kunstonderwijs belangrijk is voor de ontwikkeling van kinderen, zoals dat kunst kan helpen bij het ontdekken van talent, van identiteitsvorming, en ook de mindset van een kind. “Hoopvol zijn vraagt sociale steun en een positieve identiteit”. Kunstonderwijs, en in dit geval dus muziekonderwijs, “is een dubbele oefening in hoop: door sociale steun én identiteitsversterking”.
het rapport "Behoeftepeiling Muziekonderwijs in het Speciaal Onderwijs" (2023) wat is gedaan in opdracht van Méér Muziek in de Klas, blijkt dat er een aanzienlijke behoefte is aan vakdocenten muziek in het speciaal onderwijs. Belangrijke bevindingen zijn:
1. Tekort aan muziekvakdocenten: Minder dan de helft van de scholen heeft een muziekvakleerkracht, met een groot tekort binnen cluster 4-scholen.
2. Vraag naar vakleerkrachten: Scholen hebben dringend behoefte aan meer gespecialiseerde muziekdocenten om kwalitatief muziekonderwijs te bieden en groepsleerkrachten te ondersteunen.
3. Behoefte aan deskundigheid en faciliteiten: Er is een gebrek aan tijd, ruimte, materialen en financiële middelen. Daarnaast is er behoefte aan passende methoden en deskundigheid bij leerkrachten.
4. Meerwaarde van muziekonderwijs: Ruim driekwart van de scholen ziet de meerwaarde van muziekonderwijs voor taalontwikkeling, sociaal-emotionele ontwikkeling, en motorische vaardigheden.
Deze bevindingen onderstrepen de noodzaak voor voorlichting en training om muziekdocenten beter voor te bereiden les te geven binnen het speciaal onderwijs. Vooral ook om angst weg te nemen en om de kennis over de doelgroep te vergroten.
Er is kennis en kunde nodig.
